Prawo spadkowe

Postępowanie spadkowe to dział prawa cywilnego, dotyczący praw i obowiązków majątkowych, a więc tego co posiada określoną wartość i można dalej przekazać po śmierci właściciela. Spadkobiercą może zostać jedna lub kilka osób. Podstawą do dziedziczenia, w przypadku kilku testamentów, zawsze jest ten, który sporządzony został jako ostatni (jeśli jest ważny).

Nie każdy może być spadkobiercą

Potencjalnego spadkobiercę sąd może uznać za niegodnego, jeśli:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu;

• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił go albo świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony z dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Skutek ten jednak nie następuje, jeśli spadkodawca mu przebaczył.

Istnieje jednak ograniczenie czasowe. Do sądu można bowiem wystąpić o uznanie spadkobiercy za niegodnego w okresie jednego roku od czasu, gdy wyszła na jaw przyczyna tej niegodności, ale nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku.

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe

Istnieją dwa rodzaje dziedziczenia: ustawowe – jeśli spadkodawca nie zostawił testamentu oraz testamentowe – kiedy został sporządzony ważny testament.

Z ustawy, w pierwszej kolejności powołane do spadku są:

• dzieci spadkodawcy i jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeśli małżonek dziedziczy z innymi osobami niż dzieci spadkodawcy to jego część może być większa (jedna druga);

• rodzice, a gdy jeden z rodziców nie żyje – drugi rodzic oraz rodzeństwo spadkobiercy (dzieci rodzeństwa);

• dziadkowie (ich zstępni);

• dzieci małżonka spadkodawcy.

Gdy nie ma innych spadkobierców, spadek przypada gminie, w której ostatnio mieszkał spadkodawca, ewentualnie Skarbowi Państwa.

Testamenty zwykłe i szczególne

Testamenty, które dzielą się na zwykłe i szczególne, są jedynym rozrządzeniem na wypadek śmierci. Testament może sporządzić osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, osobiście i tylko osobiście może go odwołać. Testament może zawierać wolę wyłącznie jednego spadkodawcy. Notariusze często doradzają wykonanie testamentu wzajemnego – żona mężowi i mąż żonie, tak, aby po śmierci jednego ze współmałżonków, drugi mógł przejąć całość spadku. Dopiero po śmierci tego ostatniego, dzieci dzielą majątek pomiędzy sobą. Spadkodawca ma prawo w każdej chwili odwołać cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia albo sporządzić nowy.

Testament jest nieważny, kiedy został sporządzony przez spadkodawcę w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści lub pod wpływem groźby.

Testament jest też nieważny, jeśli nie został sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, przez niego podpisany oraz opatrzony datą (tu istnieją wyjątki).

Przewagę nad testamentem własnoręcznym posiada testament notarialny. Notariusz dba o dochowanie wszelkich wymogów formalnych.

W każdym momencie można też spisać testament allograficzny, w obecności wójta, burmistrza, prezydenta miasta, sekretarza powiatu, gminy, marszałka województwa oraz dwóch świadków. Ostatnia wola odnotowana zostaje w protokole, który jest następnie odczytywany i podpisywany.

Testamenty szczególne (ustny, podróżny, wojskowy) sporządza się np. w sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci. Testamenty te tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Zachowek

Jeśli członek rodziny w postępowaniu spadkowym nie otrzyma tego, co mu się należy, może zabiegać o zachowek. Stanowi on zwykle jedną drugą wartości udziału spadkowego, który by przypadł tej osobie, gdyby nastąpiło dziedziczenie ustawowe. Dwie trzecie w przypadku osoby trwale niezdolnej do pracy lub małoletniej. Do zachowku uprawniona jest najbliższa rodzina: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Roszczenie o zachowek przedawnia się po pięciu latach od ogłoszenia testamentu.

Jak uniknąć roszczeń zachowkowych? Można np. przekazać nieruchomość umową dożywocia u notariusza w zamian za mieszkanie, opiekę, wyżywienie, czy za sprawienie pogrzebu. Nie może to być jednak osobista służebność mieszkania.

Przyjęcie lub odrzucenie spadku

Po śmierci bliskiej osoby można przyjąć spadek w całości, z dobrodziejstwem inwentarza (do wartości czynnej spadku, np. długi do wartości dziedziczonego majątku) lub odrzucić go. Trzeba to zrobić w ciągu pół roku od śmierci spadkodawcy. Po tym czasie następuje dziedziczenie ustawowe. Przyjąć lub odrzucić spadek można w sądzie lub u notariusza. Należy przedstawić m.in. akt zgonu spadkodawcy, akt urodzenia lub ślubu (jeśli nastąpiła zmiana nazwiska). Jeśli stwierdzenie nabycia spadku lub działu spadku następuje w sądzie, to postępowanie przeprowadzane jest w ostatnim miejscu zamieszkania spadkodawcy.

oprac. (ewa)