Starzenie się człowieka powoduje pogorszenie funkcjonowania wszystkich narządów ciała. Jednym z nich jest także mózg. Postępujące z wiekiem obniżenie sprawności pamięci i innych funkcji poznawczych, jest zjawiskiem fizjologicznym. Kiedy rozpoczyna się ten proces?

„Zużycie” organizmu

– Za wiek starszy uważa się przedział 65 – 75 lat, wiek podeszły 76 – 85 lat, a wiek powyżej 86 lat – nazwano sędziwym lub długowiecznością. Starzenie się to proces bardzo indywidualny, a wiek metrykalny nie zawsze odpowiada temu biologicznemu. Nierzadko „zużycie” organizmu w wieku 65 lat odpowiada zmianom charakterystycznym dla późnej starości; czasem bywa natomiast przeciwnie – tłumaczy lek. med. Bożena Szymik-Iwanecka, psychiatra i psychoterapeuta z Państwowego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku. Sposób starzenia się jest uwarunkowany genetycznie, ale w dużej mierze odpowiedzialne za jego przebieg są nawyki i styl życia. Powszechnie wiadomo, iż unikanie nałogów, odpowiednia dieta, ruch fizyczny i wysiłek intelektualny wydłużają życie i znacznie wpływają na jego jakość.

Wyprzedzić późne objawy

W 1906 r. Alois Alzheimer, niemiecki psychiatra i profesor Uniwersytetu Wrocławskiego przedstawił wyniki obserwacji i badań neuropatologicznych 51-letniej pacjentki, leczonej z powodu postępującego, prowadzącego do śmierci otępienia. Był to pierwszy opis choroby nazwanej nazwiskiem specjalisty, która dziś – jest jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych dotykających seniorów. Choroba Alzheimera jest schorzeniem wieku starczego, ale może również występować w postaci o wczesnym początku; rozpoczyna się wówczas już w czwartej dekadzie życia. Nie wszystkie patologiczne zaburzenia funkcji poznawczych, zwane demencją, wynikają z tej choroby, ale jest ona najczęstszą ich przyczyną. Ludzie kojarzą chorobę Alzheimera głównie z utratą pamięci. Nie należy jednak lekceważyć innych, niepokojących objawów, które narastają dużo wcześniej niż samo głębokie otępienie. Specjaliści przestrzegają: im wcześniej zostanie wdrożone leczenie, tym dłuższy jest czas dobrego funkcjonowania chorego.

– Choroba Alzheimera niestety nie jest uleczalna; możemy jednak znacznie spowolnić jej przebieg oraz leczyć towarzyszące zaburzenia psychiczne. To szczególnie ważne w kontekście poprawy jakości życia chorego i jego opiekunów – zaznacza lek. med. Bożena Szymik-Iwanecka.

Od motywacji do lenistwa

Do objawów wyprzedzających zauważalne osłabienie pamięci należą różnego rodzaju zaburzenia zachowania, takie jak m.in. osłabienie kontroli reakcji emocjonalnych. Osoba dotychczas opanowana staje się drażliwa, łatwo wpada w złość z błahych powodów, wzrusza się i płacze w sytuacjach, które do tej pory przyjmowała spokojnie. W relacjach społecznych pojawiają się nieadekwatne do sytuacji zachowania i wypowiedzi. Wreszcie osoba pracowita, dobrze radząca sobie z obowiązkami, zmotywowana do dbałości o swoje zdrowie i wygląd – staje się nieaktywna, zaniedbuje obowiązki, przestaje dbać o ubiór, higienę osobistą, poleguje w łóżku oraz wycofuje się z relacji towarzyskich i rodzinnych.

Dosyć wcześnie u chorego występują problemy z mową. Przy dobrze zachowanej składni zdań pojawiają się zaburzenia semantyczne, czyli trudności z rozumieniem słów, związane przede wszystkim z deficytem pamięci.

– Chory nie potrafi przypomnieć sobie słowa, ale potrafi je opisać, np. nazwę „długopis” zastępuje: „ten podłużny przedmiot służący do pisania”.

Zanim dojdzie do wyraźnej degradacji intelektualnej, chorzy mogą stać się wielomówni, po czym wraz z postępującym otępieniem produkcja słowna i płynność mowy drastycznie spada – tłumaczy lek. med. Bożena Szymik-Iwanecka. – Postępuje również niezdolność do różnicowania emocjonalnych aspektów wypowiedzi. Mowa staje się cicha, monotonna, bez przydźwięku emocjonalnego. W krańcowym stadium otępienia chory całkowicie traci zdolność mowy – dodaje specjalista.

Najbardziej charakterystycznym objawem choroby Alzheimera są zaburzenia funkcji poznawczych. Terminem tym lekarze określają percepcję, czyli odbiór sygnałów, kodowanie i przechowywanie niesionych przez nie informacji: pamięć, rozpoznawanie, kojarzenie, abstrahowanie. Najwcześniej osłabieniu ulega rozpoznawanie, czyli wydobywanie z pamięci informacji, następnie – kodowanie, czyli przyswajanie nowych informacji. Początkowo mogą to być dyskretne zmiany, często bagatelizowane. W trakcie rozwoju choroby dochodzi jednak do problemów w codziennym funkcjonowaniu. Chory nie pamięta sposobu wykonywania podstawowych czynności, chowa przedmioty w nieodpowiednich miejscach – np. portfel w lodówce – i gubi się po wyjściu z domu. Traci orientację co do czasu, miejsca i własnej osoby. Nie rozpoznaje bliskich, a nawet własnego odbicia w lustrze. W chorobie Alzheimera, zwłaszcza w początkowym stadium, mogą też występować objawy depresji, takie jak obniżony nastrój, spadek aktywności, negatywna ocena rzeczywistości. Mogą pojawić się urojenia, najczęściej prześladowcze i okradania. Często występuje lęk, zaburzenia snu i łaknienia, na zmianę brak apetytu i żarłoczność.

Choroba przedmiotem badań

Biorąc pod uwagę objawy, wydaje się, iż chorobę Alzheimera bardzo łatwo jest rozpoznać. Zdarza się jednak, że początkowe problemy w funkcjonowaniu chorego są traktowane przez członków rodziny jako lenistwo lub złośliwość. Drażliwość i labilność emocjonalna prowokuje konflikty, powoduje odsuwanie się bliskich. Bywa, iż chory nie potrafiąc znaleźć swoich pieniędzy, które schował w nieodpowiednim miejscu, oskarża rodzinę o kradzieże. Początkowo chory zauważa pogorszenie swojej sprawności. Reakcje są różne: czasem racjonalnie szuka pomocy, czasem popada w depresję, a czasem bagatelizuje objawy i czeka, aż „samo przejdzie”. Bardzo szybko jednak zatraca krytycyzm.

– Chory pytany, czy zauważa u siebie problemy z pamięcią, odpowiada, że pamięć ma świetną. Snuje opowieść o rozlicznych aktywnościach, jakie codziennie podejmuje i nawet konfrontowany z wywiadem od opiekuna, nie zmienia zdania. Rola osób bliskich jest nieoceniona. Chory bardzo wcześnie potrzebuje najpierw wsparcia, a później całodobowej opieki. Pierwszym krokiem w zapewnieniu skutecznej pomocy jest umożliwienie mu wizyty u lekarza celem postawienia diagnozy i wdrożenia odpowiedniego leczenia – zaznacza psychiatra z rybnickiego szpitala. Specjalistami uprawnionymi do diagnozowania i leczenia tej choroby są neurolodzy i psychiatrzy.

Choroba Alzheimera jest przedmiotem wielu badań. Niestety, dotychczas nie udało się odkryć leku prowadzącego do pełnego wyleczenia, a jedynie preparaty spowalniające jej przebieg. Trwają poszukiwania przyczyn. Wiadomo, iż choroba jest uwarunkowana genetycznie, zwłaszcza jej postać o wczesnym początku. Znany jest patomechanizm degeneracji mózgu doprowadzający do jego zaniku, ale i tu ciągle jest wiele niewiadomych. Ważna jest również odpowiedź na pytanie, jaką należy stosować profilaktykę, aby ustrzec się choroby. Pojawia się na ten temat wiele doniesień. Większość z nich należy traktować jako ciekawe nowinki, które szybko ulegają dezaktualizacji. Wydaje się być pewne jedynie to, iż ćwiczenie funkcji poznawczych przez jak najdłuższy i intensywny wysiłek intelektualny jest czynnikiem skutecznie zapobiegającym, choć czasem tylko opóźniającym wystąpienie choroby Alzheimera.

Marek Pietras