W ostatnich trzech dekadach zgodnie z tendencjami europejskimi część środowisk naukowych oraz instytucji zajmujących się ochroną przyrody i dóbr kultury, zaczęło poświęcać dużo uwagi problemom ochrony krajobrazu.

Na Górnym Śląsku w połowie lat 80. w Wojewódzkim Biurze Projektów w Katowicach podjęte zostały studia nad wartościami przestrzeni Górnego Śląska, gdzie m.in. wiele uwagi poświęcono krajobrazowi traktowanemu również jako forma zapisu działalności ludzkiej, stymulowanej przez uwarunkowania naturalne.

Jednym z owoców tej pracy było wydzielenie w ramach programu Waloryzacji Przestrzeni Górnego Śląska kilku struktur urbanistycznych. Zostały one określone mianem wielkich kompozycji krajobrazowych.

Były to kompozycje: 1 – Rud, 2 – Pszczyńska, 3 – Opawska, 4 – Bytomsko–Świerklaniecka, 5 – Córy Świętej Anny, 6 – Pokoju. 7 – Żabiego Kraju.

Wśród nich najstarszą i największą okazała się Kompozycja Rud, chroniona dziś w Parku Krajobrazowym, który wziął nazwę od jej założycieli – „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.

Park Krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” utworzony został 23 listopada 1993 roku przez ówczesnego Wojewodę Katowickiego Wojciecha Czecha – wielkiego orędownika ochrony wartości przestrzeni Górnego Śląska. Współinicjatorami ochrony spuścizny cystersów rudzkich było górnośląskie środowisko historyków, przyrodników, urbanistów oraz ekologów.

We wrześniu 1994 roku w Rudach podjęli działalność pracownicy Dyrekcji jednego z największych w Polsce Parków Krajobrazowych, liczącego łączne z otuliną 645 km2. Ochroną prawną objęto zwarte połacie lasów rudzkich i pszczyńskich, sieć rzeczną, nieużytki, łąki, stawy rybne wraz z elementami przestrzennymi, które mogą mieć lub mają związek z prowadzoną tu od ponad 760 lat gospodarką Cystersów. Pierwotnie zadanie było dość trudne chociażby z powodu trwających lawinowo procesów gospodarczych, gdzie często brak miejsca dla wartości nieekonomicznych.

Szczęśliwie decyzje podejmowane były właściwie w otoczeniu rzeczników uszanowania tradycji i mądrości ośmiu stuleci. Wzajemne przenikanie się elementów kulturowych i przyrodniczych to bardzo charakterystyczne zjawisko typowe dla tego obszaru. Ważną przesłanką utworzenia Parku Krajobrazowego jest również ochrona korytarza ekologicznego dorzecza górnej Wisły i górnej Odry, a przez Bramę Morawską również struktury przyrodniczej Europy Środkowej ze strukturami przyrodniczymi Europy Południowej.

Rudzki Park Krajobrazowy ze względu na swoje położenie stanowi wspaniałą bazę wypadową dla mieszkańców miast. Duża liczba leśnych ścieżek daje możliwość realizowania za każdym razem innej wycieczki w zależności od pomysłu, ochoty, upodobań czy zainteresowań.

Niezapomnianych wrażeń dostarczy nam również wyprawa do rezerwatu „Łężczok” – to najbogatszy przyrodniczo obszar Parku. Dla gości nie znających tutejszych terenów przygotowano ścieżki oznakowane ze świetną informacją, „Zieloną Klasą” , miejscami do odpoczynku. Swoim zasięgiem Rudzki Park obejmuje w całości lub w części tereny następujących miast i gmin: Kuźnia Raciborska, Nędza, Racibórz, Czerwionka Leszczyny, Rydułtowy, Gaszowice, Jejkowice, Knurów, Lyski, Orzesze, Pilchowice, Rybnik, Sośnicowice, Żory i Suszec.

Istotną cechą położenia Parku jest bezpośrednie sąsiedztwo Raciborza, Gliwic, Rybnika i Żor, które to daje kolosalne możliwości realizacji jego funkcji turystycznych, rekreacyjnych, proekologicznych, kulturowych, historycznych czy edukacyjnych.

Ośrodkiem kluczowym Parku jest miejscowość Rudy leżąca na antypodach powiatu raciborskiego, znana z lokalizacji starego opactwa pocysterskiego, z bazyliką pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Sanktuarium Maryjnym, kojarzona jest również z wielkim pożarem lasów w 1992 r.

Obszar Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych jest duży, zaś jego terytorium, przyroda i historia obdarowała nadzwyczaj obficie. W samych tylko Rudach można znaleźć kilkadziesiąt miejsc godnych zobaczenia i zwiedzenia, począwszy od zabytków sakralnych na zabytkach techniki, czy założeniach urbanistycznych kończąc.

Na obszarze Województwa Śląskiego zlokalizowanych jest 8 Parków Krajobrazowych: 1 – „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, 2 – „Załęczański Park Krajobrazowy”, 3 – „Park Krajobrazowy Orlich Gniazd”, 4 – „Park Krajobrazowy Lasy Nad Górną Liswartą”, 5 – „Park Krajobrazowy Stawki”, 6 – „Park Krajobrazowy Beskidu Małego”, 7 – „Żywiecki Park Krajobrazowy”, 8 – „Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego”.

W 2000 roku dla ujednolicenia polityki wobec ochrony dóbr i dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Województwa Śląskiego, dla zachowania jednolitości finansowania oraz wzbogacenia i zachowania cennych, występujących na terenie województwa zasobów przyrody, kultury i krajobrazu, dla potrzeb rekreacji i nauki, dla propagowania idei ochrony przyrody poprzez prowadzenie działalności dydaktycznej i edukacyjnej, dla ochrony i kształtowania środowiska oraz gospodarki przestrzennej w obrębie poszczególnych Parków Krajobrazowych położonych w granicach województwa śląskiego rozporządzeniem n.222/99 z dnia 16 XI 1999 r. Wojewoda Śląski powołał do życia Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w skład którego weszły wszystkie dotąd autonomiczne Parki Krajobrazowe na Śląsku. Od tej daty Parki stały się oddziałami dużej instytucji, zachowując samodzielność w zakresie edukacji ekologicznej, bezpośredniej realizacji ochrony przyrody nieożywionej i ożywionej oraz ochrony krajobrazu i dóbr kultury. Odział Biura Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” ma swoją siedzibę w ładnie odrestaurowanym „Zakładzie św. Karola”– zwanym potocznie „Szpitalikiem Rogera” w Rudach przy ulicy Raciborskiej 10.

Od 2000 roku w nowej rzeczywistości Oddział Zespołu Parków w Rudach realizuje swoją misję raczej bez diametralnych zmian. Mimo lat jakie upłynęły od fuzji Śląskich Parków wydaje się, iż ogólny obraz ich działalności mimo nowych, dodatkowych, specjalistycznych wyzwań, nie uległ diametralnym zmianom.

Lista działań i oferta Rudzkiego Parku jest bogata poprzez swoją wieloobszarowość i otwartość na różne środowiska. Z powodzeniem korzystają z niej szkoły, instytucje kultury, organizacje proekologiczne, samorządy, stowarzyszenia.

Ze względu na ponadlokalne cele i znaczną powierzchnię Parku istotnym jest realizowanie zadań określonych precyzyjnie, przyporządkowanych dla konkretnego działania tematycznego w dziedzinie edukacji, bezpieczeństwa socjalnego, otoczenia, samorządności, gospodarki i w dziedzinie instytucjonalnej.

Korzystając z gościnnych łamów „Nowin Raciborskich” zapraszamy do odwiedzania Rudzkiego Parku Krajobrazowego. Zapraszamy nie tylko do Cysterskich Rud, mając świadomość dobrej, dopracowanej i sprawdzonej misji z konkretną wizją opartą na wiedzy i doświadczeniu, o czym świadczy m.in. ustawiczna współpraca z instytucjami nie tylko z obszaru Parku.

Tekst Henryk Siedlaczek

Zdjęcia – Piotr Kania

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w Katowicach

Odział Biura „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”

ul. Raciborska 10, Rudy, tel. 32 410 30 52